Nhà sàn là một trong những nét văn hóa đặc trưng của đồng bào dân tộc Thái. Theo phong tục ngày trước, người con trai dân tộc Thái khi chuẩn bị lấy vợ đều phải cùng anh em họ hàng lên rừng xẻ gỗ về làm nhà. Ngày nay, khi tốc độ đô thị hóa ngày càng tăng, cùng với sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc, những ngôi nhà sàn gỗ dần được thay thế bằng những ngôi nhà bê tông. Tuy nhiên, vẫn còn những người thợ mộc theo nghề làm nhà sàn, góp phần gìn giữ nét văn hóa đặc trưng riêng có của đồng bào dân tộc Thái.

Tìm hỏi về những người thợ mộc đang làm nhà sàn, chúng tôi được chỉ về bản Hôm, xã Chiềng Cọ, Thành phố. Trong tiếng xẻ gỗ của máy cưa, tiếng lộc cộc đục đẽo, tiếng bào rộn rã... Ông Lò Văn Nọi, một người thợ ở tổ 3, phường Chiềng An, Thành phố, dừng tay đục, vui vẻ chia sẻ: Từ nhỏ, tôi đã đi cùng anh trai đi làm nhà sàn giúp họ hàng và các gia đình trong bản. Nhờ sự chăm chỉ, khéo léo và tỉ mỉ, tôi được anh trai truyền hết kỹ thuật làm nhà sàn, cùng với lòng đam mê yêu nghề, tôi đã cùng với bộ đồ nghề mộc làm thợ được hơn 20 năm.

Cầm lên một thanh gỗ thô đang chuẩn bị được những người thợ bào nhẵn, ông Nọi cho biết thêm: Nhà sàn có kết cấu từ 3 đến 5 gian, tùy vào điều kiện và số lượng người trong nhà; đầu mái dốc, 2 bên có gắn 2 thanh gỗ vắt chéo nhau gọi là “khau cút”, thường được lợp bằng ngói hoặc tôn, có 2 cầu thang lên xuống ở đầu nhà và cuối nhà. Tất cả những chi tiết như cột, kèo, xà gồ... được nối với nhau một cách tỉ mỉ, chắc chắn gọi là “mộng”. Các thợ làm mộc nói chung cần sử dụng các công cụ chuyên dụng để cắt, đục, phay, mài và ghép các tấm gỗ với nhau để tạo ra các bộ phận khác nhau, chọn lựa các loại gỗ tốt nhất cho từng mục đích sử dụng. Sau đó phun các lớp sơn để bảo vệ và trang trí.

Qua tìm hiểu, người thợ làm nhà sàn đòi hỏi sự tinh tế rất cao; thực sự am hiểu về phong tục tập quán, sinh hoạt hàng ngày và phong thủy để tạo ra cấu trúc nhà đẹp, chắc chắn, phù hợp với gia chủ. Làm nhà sàn cần rất nhiều công đoạn, như: Lập kế hoạch và thiết kế, bao gồm lên ý tưởng thiết kế, tìm kiếm các loại gỗ phù hợp và lên kế hoạch thực hiện. Sau đó san mặt bằng, tạo sẵn các chân đế cột. Các thanh gỗ, tre đã được ngâm nước càng lâu càng tốt, được mang phơi khô trước khi làm ít nhất một tháng. Gỗ được đo đạc, bào, đục, ghép mộng một cách chính xác nhất. Cuối cùng các chi tiết được ghép với nhau, trang trí, sơn, thêm nội thất và hoàn thiện thêm các yêu cầu của gia chủ. Hoàn thành một ngôi nhà khá phức tạp, tỉ mỉ, có thể mất nhiều tháng hoặc cả năm. “Làm nhà sàn là một công việc vất vả, nhưng nó sẽ trở nên đáng giá khi kết quả cuối cùng là một ngôi nhà đẹp và chắc chắn” - ông Nọi cười nói.

Nhà sàn dân tộc Thái, cột nhà là một trong những chi tiết quan trọng nhất, được tạo thành bởi các cây gỗ lớn, bào theo dạng hình tròn hoặc vuông. Lối đi dọc theo nhà gọi là hành lang. Sàn nhà được ghép từ nhiều tấm ván gỗ dài hình chữ nhật, phẳng và bào nhẵn... Hiện nay, lượng gỗ tự nhiên không còn nhiều, gỗ làm nhà chủ yếu là từ những nhà cũ được tận dụng lại nên kiến trúc của nhà sàn hiện đại có sự thay đổi, tiết kiệm vật liệu hơn. Ngoài ra còn được thay thế bằng những nhà sàn bê tông.

Ngày nay, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, việc làm nhà sàn đã thuận tiện hơn nhờ sự hỗ trợ của nhiều loại máy móc, không chỉ tăng độ chính xác, tiết kiệm thời gian công sức, mà còn tăng tính thẩm mỹ cho ngôi nhà. Ông Tòng Văn Học, tổ 3, phường Chiềng An, Thành phố, chia sẻ: Trước đây làm bằng tay khá vất vả, các thanh gỗ chưa được phẳng, nhiều họa tiết trang trí không thể làm được, giờ đây có nhiều loại máy móc như máy bào, máy cưa, máy soi, máy dọc... giúp công việc nhanh hơn, chính xác hơn và đẹp hơn.

Bên cạnh những ngôi nhà sàn giữ nguyên nét truyền thống, ngày nay, một số ngôi nhà sàn được thiết kế thêm các công trình phụ dưới gầm sàn, như nhà vệ sinh, bếp; gầm sàn cũng được xây tường để tạo thêm phòng ở cho các gia đình có nhiều thế hệ cùng sinh sống, bởi vậy chi phí để làm ngôi nhà sàn cũng khá cao.

Anh Quàng Văn Chính, bản Hôm, xã Chiềng Cọ, Thành phố, cho biết: Nhà tôi được ông bà để lại gỗ từ ngôi nhà cũ, sau khi tận dụng, tính chi phí để dựng nên một ngôi nhà sàn 5 gian hết khoảng 500 triệu đồng, nếu mua gỗ mới thì chi phí sẽ cao hơn. Phần xây dựng bằng bê tông được tính riêng tùy theo diện tích nhà.

Sự giao thoa văn hóa trong thời kỳ hội nhập, nhiều ngôi nhà sàn đã cải tiến kỹ thuật để tạo ra những kiểu nhà sàn khang trang và bề thế, nhưng về cơ bản, những ngôi nhà sàn vẫn giữ được những nét riêng biệt, nhất là cấu trúc và không gian nét đẹp truyền thống của đồng bào dân tộc Thái.